شرایط قبولی عبادت

بعد از این که به تکلیف رسیدیم و نماز و عبادات دیگرمان صحیح بود، به مرحله قبولی عبادت می‏رسیم.

شرایط قبولی

 دستورات اسلام در این مرحله، در اوج و بلندای قلّه است. اسلامِ عزیز همه مسائل زندگی را به عبادت گره زده است. اسلام می‌گوید: اگر می‌خواهید عبادتتان مورد قبول باشد، باید همسرداری تان خوب باشد، باید بچه‏ داری تان نیکو باشد. باید کسب و کاسبی تان حلال باشد. باید روابط اجتماعی تان در چارچوب دین باشد و... این مسائل دینی بسیار انسان‏ سازند، اما به این مرحلۀ عبادت توجه ناچیزی داریم. روز قیامت از کسانی می‌پرسند: نماز خوانده‌اید؟ می‌گویند: بله؛ حال آن که نمازشان فقط صحیح بوده، اما مورد قبول واقع نشده است.

برای قبولی عبادت چه کاری باید انجام داد؟

حالا که زحمت می‌کشیم، روزه می‌گیریم، خمس می‌دهیم، حج می‌رویم، ‌نماز می‌خوانیم،‌ چه کار کنیم که این مورد قبول واقع شوند؟ برای قبولیِ نماز و عبادات دیگر، صدها حدیث به دست ما رسیده است. که بیانگر شرایط قبولی عبادات هستند. به بعضی از این شرایط اشاره می‌شود.

پیش از ورود به بحث، این روایت امیرالمؤمنین (علیه السلام)  را مورد توجه قرار می‏دهیم: كُونُوا بِقَبُولِ الْعَمَلِ أَشَدَّ اهْتِمَامَا بِالْعَمَلِ؛1 بیشتر به قبولیِ عمل حساس باشید، تا به خود عمل. به عبارت دیگر، قبولی نماز از خود نماز، قبولی روزه از خود روزه و قبولی حج از خود حج برایتان مهم‏تر باشد.

1. شرط اعتقادی

ابتدا باید شرایط اعتقادی را در نظر بگیریم. باید به خدا ایمان داشته باشید. به بیانی دیگر، ایمان از شرایط قبولی است: ﴿وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ﴾؛2 هر که ایمان نداشته باشد، عملش ضایع می‏شود. بنابراین، نمازِ کسی که به عربیِ صحیح نمازش را می‏خواند، اما به خدا،‌ به اسلام و به انبیا، اعتقاد ندارد، قبول نیست.

2. شرط اخلاقی (تقوا)

شرط دوم، تقواست. درقرآن کریم آمده: ﴿إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾؛‌3 خداوند از باتقواها قبول می‌کند. پس معلوم می‌شود گناه، مانع قبولی است. مقابلِ تقوا، آلودگی و گناه است. در زمان امام صادق (علیه السلام)  شخصی بعنوان فرد خَیِّر و خدمت‏کار افراد بیچاره، مشهور شده بود. امام صادق (علیه السلام)  روزی آن شخص را در بازار دیدند. در آن هنگام، آن شخص از مغازه‌ای دو عدد انار و دو قرص نان دزدید. امام (علیه السلام)  در پی آن شخص روانه شد تا از ماجرا باخبر شود. آن شخص به محلۀ ‌فقرا رفت؛ آن‏گاه در خانه‌ای را زد و انارها و نان‏ها را به خانوادۀ بیچاره‏ای داد. امام فرمود: «تو چرا این کار را کردی؟ گفت: کار من بر اساس آیات قرآن است. حضرت فرمود: «از کدام آیة قرآن این روش به دست می‏آید؟» گفت: قرآن می‌گوید: ﴿مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَ مَن جَاء بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَ هُمْ لاَيُظْلَمُونَ﴾؛4 هرکس كار نیکی به جا آورده، ده برابر آن پاداش، و هر كس كار بدى به جا آورده، جز مانند آن جزا نيابد و بر آنان ستم نرود. من دو عدد انار و دو قرص نان دزدیدم و در مجموع چهار گناه انجام دادم. بعد آن چهار عدد انار و نان را به آن بیچاره بخشیدم و 40 ثواب کردم؛ پس 36 ثواب برای من است. امام (علیه السلام)  عصبانی شدند و به او فرمودند: «مادرت به عزایت بنشیند! مگر این آیۀ قرآن را نخوانده‏ای که: ﴿إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾.5 مگر با مال دزدی می‌توان به مکّه رفت؟! مگر با مال دزدی می‏توان به هیئت و یا فقرا کمک کرد؟!‌ نمی‏توان دزدی کرد و آن‏گاه پنجاه درصدش را در راه خیر مصرف کرد؛ این انفاق قبول نیست. در سورۀ «بقره» آمده: ﴿أَنفِقُواْ مِن طَيِبَاتِ مَا کَسَبْتُم﴾؛6 (از مال حلال و طیب، انفاق کنید).

با توجه به مطالب پیش گفته، اگر گنه‏کار عبادتی انجام دهد، عبادتش با اشکال مواجه است.

3. شرط سیاسی

در روایات آمده: «اگر کسی در همۀ ‌عمر عبادت کند، اما به رهبر سیاسی که خدا او را می‌پسندد اعتقاد نداشته باشد، عبادتش قبول نیست». امام باقر (علیه السلام)  فرمود:

یَقُولُ کُلُّ مَنْ دَانَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِعِبَادَةٍ یُجْهِدُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ لَا إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ فَسَعْیُهُ غَیْرُ مَقْبُولٍ؛7 هر كه با عـبـادتـى كـه خـود را در آن به زحـمت افكند، ديندارى كند، ولى پيشوایى از جانب خدا براى خود نگرفته بـاشـد، كـوشـش او پـذيرفته نيست.

دین فقط بُعد فردی ندارد؛ ‌بعد اجتماعی و سیاسی نیز دارد. اعتقاد و هم‏بستگی با رهبر عادل (پیامبر، امام معصوم، ولیّ فقیه و مراجع تقلید)‌ ما را به خدا می‌رساند و بر قبولیِ عبادت ما تأثیر می‌گذارد.

در روایات آمده: «فَمَنْ لَمْ يَتَوَلَّنا لَمْ‏يَرْفَعِ الله لَهُ عَمَلاً»؛8 هرکه ولایت ما را [قبول] نداشته باشد، اعمال او بالا نمی‌رود. امام باقر (علیه السلام)  نیز فرمودند: «وَ ما تَنالُ وَلايَتُنا إلا بالْعَمَلِ وَ الْوَرَعِ»؛9 کسی به ولایت ما نمی‌رسد، مگر با پرهیز و دوری از گناه.

4. شرط اقتصادی

معصومان (علیهم السلام)  برای قبولیِ عبادات، شرط اقتصادی را نیز برشمرده‏اند. امام رضا (علیه السلام)  فرموده‌اند: «مَنْ صَلّى‏ و لم یُزَکِ لَمْ تُقْبَلْ صَلوتُه»؛10 هر که نماز بگزارد اما زکات ندهد نمازش قبول نیست؛ یعنی توجه به بیچارگان و بینوایان، با عبادت گره خورده است. در قرآن «صلاة» و «زکات» در 28 جا کنار هم آمده‏اند.

5. شرایط اجتماعی

از رسول خدا (صلی الله و علیه و آله)  روایت شده است:

مَنِ اغتابَ مُسلِما أَو مُسلِمَةً لَم يَقبَلِ اللّه صَلاتَهُ وَ لاصيامَهُ أَربَعينَ يَوما وَلَيلَةً إِلاّ أَن يَغفِرَ لَهُ صاحِبُهُ؛11 هرکس غیبت مرد یا زن مسلمانی را بکند، خداوند تا چهل شبانه‏ روز نماز و روزه او را قبول نمی‏کند، مگر این که برای کسی که غیبتش را کرده، طلب مغفرت کند.

یعنی هم از خدا برای گناهی که کرده عذرخواهی بکند و هم از کسی که غیبتش را کرده، طلب مغفرت کند. همچنین پیامبر (صلی الله و علیه و آله)  فرمودند:

يا أباذر إيّاكَ و هِجرَانَ أخِيكَ فإنّ العَمَلَ لايُتَقَبَّلُ معَ الهِجرَانِ؛12 مبادا با دوستت قطع رابطه کنی، وقتی دو مسلمان با هم قطع رابطه می‌کنند، عبادتشان قبول نیست.

امروزه این مشکل، بسیار به چشم می‏خورد؛ ‌خواهر با خواهر، خواهر و برادر، فامیل با هم، همسایه با هم و...‌ سر مسئله‌ای با هم قطع رابطه می‌کنند. بنابراین، عبادتشان محل اشکال است. امام صادق (علیه السلام)  فرمودند:

لا يَقْبَلُ اللّهُ مِنْ مُؤمِنٍ عَملاً وَ هُوَ مُضْمِرٌ عَلى اَخيِه سُوءً؛13 خداوند عبادت مؤمنی را که در دلش به مسلمانی سوء‏نیت دارد، قبول نمی‌کند.

باید موفقیّت،‌ عزّت و سلامت دیگران را بخواهیم. عبادت اسلام، از بقیه زندگی جدا نیست، به همۀ ‌مسائل زندگی گره خورده است.

6. شرط خانوادگی

قبولیِ عبادت، شرط خانوادگی نیز دارد. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله و علیه و آله)  فرمود:

مَنْ كَانَ لَهُ امْرَأَةٌ تُؤْذِيهِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ صَلَاتَهَا وَ لَا حَسَنَةً مِنْ عَمَلِهَا ... وَ عَلَى الرَّجُلِ مِثْلُ ذَلِك ؛14 (اگر مردی همسری دارد که او را اذیّت می‌کند، نه نماز او و نه هیچ عمل خوب او قبول نمی‌شود). زن هم همین طور است (اگر همسرش از  او راضی نباشد، نه عبادتش، نه نمازش و نه کار خوبش قبول نمی‌شود).

شاه کار اسلام در این جا جلوه‏نمایی می‏کند. اسلام مسائل اخلاقی، سیاسی  و اجتماعی را به عبادات گره زده است.

امام صادق (علیه السلام)  در حدیثی فرمودند:

مَنْ نَظَر الي أبَويه نَظَرَ ماقتٍ و هُما ظالمانِ لَهُ، لم يَقبَلِ اللهُ لَهُ صلاةً؛15 اگر کسی به صورت پدر و مادر نگاه خشم‏آلود کند، ‌گرچه والدین بد کردند، عبادات او  قبول نمی‌شود.

هم چنین در روایات آمده: اگر زنی تمام عمرش نماز بخواند، هر روز روزه بگیرد، ‌هر سال به حج رود، مال فراوانی را در راه خدا انفاق کند، امّا شوهرش راضی نباشد، عبادتش قبول نیست.

هم چنین مطابق روایات اسلامی اگر مردی همۀ ‌عمرش نماز بخواند، هر روز روزه بگیرد،‌ هر سال به حج رفته باشد و سال‏های بسیاری را در جهاد حضور پیدا کرده باشد، اما همسرش از او راضی نباشد، عباداتش قبول نیست.16 ‌قبولیِ نماز به طور خاص و عبادات به طور عام، موضوع بسیار مهمی است. نباید از این مسئله غافل باشیم.

1. مجموعۀ ورام، ج 1، ص 64.

2. مائده: 5.

3. مائده: 27.

4. انعام: 160.

5. مائده: 27.

6. تفسیر آمال، ج 5، ص 141، ذیل آیه 160 سوره انعام.

7. كافى، ج 2، ص 203.

8. کافی، ج 1، ص 430.

9. وسائل الشیعه، ج 11، ص 196.

10. بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۱۲.

11. مستدرک الوسائل، ج 7، ص 322.

12. وسائل الشيعه، ج12، ص264.

13. وسائل الشیعه، ج 12، ص 299.

14. وسائل الشیعه، ج 20، ص 163؛ بحارالانوار (چاپ بیروت)، ج 73، ص363؛ أعلام الدين في صفات المؤمنين، ص 410.

15. كافي (چاپ دارالحديث)، ج‏4، ص 65.

16. وسائل الشیعه، ج 20، ص 163، أعلام الدين في صفات المؤمنين، ص: 414